کتاب وکتابخوانی

یکی از شاخص های توسعه یافتگی جوامع ، بالا بودن نرخ سرانه دستیابی به منابع اطلاعاتی و مطالعاتی افراد آن جامعه است. جهانی که امروز ، آن را جهان اطلاعات می خوانند و از آن به جامعه شبکه ای یاد می‌کنند ، جامعه ای است که موجب از میان رفتن فاصله‌های مکانی و زمانی شده است.

در عصر حاضر ، علی رغم گسترش رسانه های جمعی و بهره گیری از رایانه و اینترنت و فضای مجازی ، نه تنها از اهمیت مطالعه و کتابخوانی کاسته نشده بلکه نقش و اهمیت ویژه ای یافته و توجه بسیاری از صاحب نظران تعلیم و تربیت را به خود جلب نموده است.

اکثر محققین بر این باورند که در دنیای کنونی که هر روز در زمینه علمی ، سیاسی ، اقتصادی و هنری دگرگونی‌های تازه ای رخ می‌دهد ، مطالعه منحصر به افراد خاص نمانده وهر شخصی در هر موقعیت مکانی از آن بهره مند شده است، چرا که مطالعه و کتابخوانی به عنوان یکی از منابع مهم در دستیابی به اطلاعات ، عملی فردی به شمار نمی‌آید که به سبب علاقه و سلیقه شخصی استمرار یافته باشد ، بلکه ضرورت اجتماعی ، موقعیت تاریخی و فرهنگی جامعه ، نیازهای نظام اجتماعی ، علایق و انگیزه های اجتماعی ، امکانات و توانایی های نظام و میزان دسترسی به کتاب ، همه از عوامل تعیین کننده در فرهنگ مطالعه و کتابخوانی به شمار می‌روند.

با این توصیف اگر دانش آموزی با کتابخوانی و مطالعه ارتباط مناسبی گرفته باشد ، نه تنها بر سطح آگاهی خویش افزوده ، بلکه به عنوان فردی آگاه و بصیر ، جامعه را به سوی تعالی و ترقی سوق داده است. مطالعه انسان را در تعیین سرنوشت خود و جامعه خویش شریک ساخته و ضمن تقویت حس نوع دوستی و خیرخواهی ، قوه ابتکار و خلاقیت و روحیه آزادگی و بزرگ منشی را در جامعه تقویت می کند.

فرانسیس بیکن در تعبیری زیبا پیرامون اهمیت مطالعه و رسالت مطالعه کنندگان می‌نویسد:

مردان علم نباید مانند مورچه فقط به جمع آوری مطالب بپردازند و نباید مثل عنکبوت فقط به دور خود تار بتنند ، بلکه باید مانند زنبور عسل باشند که مصالح خود را از گلها و چمنزارها گرد آورند و در خود هضم و تبدیل به عسل کنند.

آنچه مسلم است این است که  امروزه مقوله کتاب و کتابخوانی و ترویج فرهنگ مطالعه فقط راهی برای تامین اوقات فراغت نیست ، بلکه این امر را باید پایه و بنیان استوار و برنامه ریزی اصولی ، اجتماعی و توسعه ملی قلمداد کرد و کتاب یکی از مهم‌ترین ابزارهای انتقال پیام ، فرهنگ و تمدن از نسلی به نسل دیگر و وسیله کمال و تفکر و جزء لاینفک دنیای علمی امروز به‌شمار می‌آید.

از این روی ، جوامع پیشرفته با گسترش فرهنگ مطالعه و تسهیل دستیابی به کتاب و نشریات مناسب ، هدفمندانه به غنی‌سازی تفکر و اندیشه مردم جامعه خود پرداخته و مسیر رشد و تعالی جوامع را هموار ساخته اند.

عوامل مختلفی در امر کتاب و کتابخوانی و توسعه فرهنگ مطالعه در میان کودکان و نوجوانان دخیلند. بدیهی است برای شناخت راهکارهای علمی توسعه کتابخوانی در میان
دانش آموزان باید عوامل تاثیر گذار بر مطالعه و نقش هر یک را در این مقوله شناخت و به کار بست.

کتابخوانی را باید برآیندی از مجموعه عواملی دانست که از عمده‌ترین آنها می‌توان به خانواده ، مدرسه و محیط آموزشی اشاره کرد. برای بررسی عوامل ذکرشده ، لازم است از زمان طفولیت به نقش خانواده دقت کرد.

محیط خانوادگی اولین محیط تربیتی و ارتباط اعضای خانواده با مقوله فرهنگ کتاب و کتابخوانی ، نقش بسزایی در نوع برخورد فرد با کتاب خواهد داشت. خانواده اولین پرورشگاه و آموزشگاه جامعه است و اندیشه‌ها ، رفتارها و باورها و ارزش‌های هرکس نخست در خانواده شکل می‌گیرد.

به اعتقاد بسیاری از کارشناسان تعلیم و تربیت ، اولین عامل موثر در ایجاد عادت به مطالعه ، خانواده و پس از آن می تواند مدرسه باشد .

کتاب ،دریچه ای به سوی جهان شگفت علم و معرفت و مطالعه راهی برای پرورش استعدادهای خدادادی انسان و کسب علوم و فنون،تا او را در مسیر رشد و تعالی رهنمون سازد.

یکی از عوامل بزرگی برانگیزاننده در امر مطالعه ، حس کنجکاوی است که باید آن را در دوران طفولیت تقویت کرد.

مهارت در خواندن و اشتیاق مطالعه دو جزء جدایی ناپذیر هستند. کودکی که راه صحیح مطالعه را فرا می‌گیرد و به عنوان فعالیت در جستجوی آن است به محض تامین رضایت از مطالعه ، به التذاذ بیشتری دست یافته و خود به خود یاد خواهد گرفت که بهتر و بازهم بهتر بخواند.

کودکان علاقه فراوانی به داستان دارند ، به ویژه داستانهای مهیج و پر ماجرا، بنابراین لازم است با اختصاص ساعات مطالعه و کتابخوانی در برنامه درسی دانش آموزان ، ضمن ارتقا شاخص مطالعه کشور ، به تلطیف روح و روان دانش آموزان پرداخت.

اگر کودک عادت به مطالعه را تا سنین بزرگسالی حفظ کند لذت بردن از چیزی که می خواند ، برای او اهمیت حیاتی پیدا خواهد کرد.

لذا والدین نباید سلیقه خود را در انتخاب کتاب به کودکانشان تحمیل کنند ، چراکه مراحل مختلف مطالعه به مسائل روانی بنیادی که جوانان در مراحل مختلف رشد با آن روبه‌رو می‌شوند ، ارتباط مستقیم خواهد داشت.

والدین و مربیان مدارس می توانند با دسترس قرار دادن کتب مورد علاقه کودکان و نوجوانان ،اشتیاق به مطالعه را در آنان تقویت نمایند.

با توجه به گفته مک لوهان (جامعه شناس معروف) نام جهان ، اکنون دهکده جهانی است و در این دنیای پیچیده،آنان که از مطالعه بیشتری برخوردارند و از امکانات و وسایل ارتباطی پیشرفته بهره می‌گیرند ، در انجام وظایف خویش موفق ترند. به بیان دیگر ، آنان که بیشتر اطلاع دارند ، بیشتر می دانند و تواناترند.

لذا آموزش عادت به مطالعه و کتابخوانی ، تأثیر غیرقابل انکاری بر تحولات جامعه داشته و اصلاحات و نوسازی فرهنگی ، اجتماعی و سیاسی را به ارمغان خواهد آورد و به مراتب نداشتن استراتژی درست مطالعه در بین دانش‌آموزان ، نه تنها موجب از بین رفتن بودجه و ناکام ماندن برنامه‌های آموزش و پرورش شد ، بلکه به فاصله نسل ها و مشکلات روانی و رفتاری نوجوانان خواهد انجامید.

بنابر این مدارس و والدین و سایر اعضای خانواده می‌توانند با اتخاذ تدابیر مناسب به موضوع مطالعه ، سهم مهمی در ترویج کتابخوانی به عهده بگیرند.

مجموعه ی همیار مدیر در بخش مدرسه ی دلنشین به دنبال آن است که در کنار مدیران ارجمند و معلمان بزرگوار ، در دلنشین تر نمودن فضای مدرسه نقش خود را ایفا نماید ، لذا در بخش ذیل به بیان ایده هایی به منظور علاقه مند تر نمودن دانش آموزان به مقوله ی کتاب و کتابخوانی خواهیم پرداخت .

پیشنهاد ها و ایده هایی در راستای ترویج کتاب و کتاب خوانی در میان دانش آموزان

• زنگ کتابخوانی :

  پیشنهاد می شود زنگی به نام زنگ کتابخوانی در برنامه ی کلاسها در نظر گرفته شود.

• تغییر نام کلاس کتابخانه به یار مهربان :

  به نظر می رسد بهتر است نام زنگ کتابخوانی به یار مهربان تغییر یابد تا نام کلاس نیز ، تأثیر لازم را بر دانش آموزان داشته باشد .

• نامه به اولیا در راستای اهمیت کتابخوانی:

  به طور حتم آشنا نمودن اولیای دانش آموزان با اهمیت کتاب و کتابخوانی و ارائه ی پیشنهادهایی در زمینه ی علاقه مند نمودن دانش آموزان به این مقوله ، می تواند در نیل به اهداف از پیش تعیین شده در این راستا نقش تعیین کننده ای را ایفا نماید .

• برگزاری مسابقه کتابخوانی :

  برگزاری مسابقات کتابخوانی در ترغیب دانش آموزان به کتاب خواندن بسیار مؤثر خواهد بود .

• نقاشی داستان :

• قرائت یک داستان برای دانش آموزان و در خواست از ایشان برای کشیدن نقاشی آن داستان موجب ایجاد تمرکز بیشتر دانش آموزان در شنیدن داستان و آمیختن این مورد با هنر خواهد شد .

• طرح پرلز :

  بهره بردن از کتابهای طرح پرلز که به وسیله ی مؤسسات مختلف عرضه می شود می تواند به اجرای طرح کتابخوانی در مدرسه ، نظم و تنوع بیشتری داده و در بهبود سواد خواندن ایشان کمک بسزایی نماید .

• حضور دانش آموزان در کافه کتاب :

  از زمان حضور دانش آموزان در مدرسه تا آغاز ساعات روزانه ی کلاسی ، فرصتی مغتنم برای دانش آموزان خواهد بود تا در کتابخانه ی مدرسه به مطالعه ی کتاب پرداخته و در عین حال از شیطنت ها و بی حوصلگی های ایشان کاسته شود .

اگر این رویداد با نوشیدن چای یا نسکافه که خود دانش آموزان بانی آن خواهند بود همراه باشد ، به طور حتم تعداد دانش آموز بیشتری را جذب کتابخانه خواهد نمود .

• کتابخانه کلاسی:

  تعبیه ی یک کتابخانه ی کوچک در کلاس ، متشکل از کتابهایی که دانش آموزان به آن کتابخانه اهدا نموده اند و امکان به امانت گرفتن کتب را داشته باشند ، اتفاق جالب توجهی در یک مدرسه به منظور ترویج کتابخوانی در مدرسه خواهد بود .

– قرارهای کتابخانه : نصب متن قرارهای کتابخانه بر روی دیوارهای کتابخانه، نقش مهمی را در توجه دادن دانش آموزان به نظم در کتابلخانه خواهد داشت .

• مشترک نمودن دانش آموزان جهت دریافت مجلات رشد :

  مجلات رشد همواره به عنوان یک منبع قابل اعتماد که به وسیله ی کارشناسان فن ، طراحی ، نگارش و در اختیار دانش آموزان قرار داده می شود ، مطرح بوده است. مشترک نمودن دانش آموزان در دریافت مجلات رشد،گامی مؤثر در اضافه نمودن ساعتی به ساعات مطالعه ی غیر درسی دانش آموزان خواهد بود.

• ساخت داستان های کتاب به صورت نمایشی :

  برخی از داستانهای کتابها را ، دانش آموزان می توانند پس از مطالعه و با هماهنگی معلمان و یا دبیران خود به صورت نمایش در آورده و در کلاسهای کتابخانه اجرا نمایند.

• نگارش کتاب بر اساس تصاویر :

  گاهی می توان تصاویری را بر روی کاغذهایی چاپ نمود و بدون متنِ داستان در اختیار دانش آموزان قرار داد تا دانش آموزان بر اساس تصاویر ،  داستان ساخت و پرداخت شده در ذهن خود را به رشته ی تحریر در آورده و پس از صحافی، در نمایشگاهی که به منظور آشنایی اولیا و دانش آموزان برگزار می گردد به رؤیت ایشان رسانده شود .

• ساخت کتاب : می توان چند برگ کاغذ رنگی را تا نمود و از وسط منگنه کرد و در اختیار دانش آموزان قرار داد تا داستان ذهنی خود را در آن به نگارش درآورند .این کتابهای رنگارنگ جلوه ی بصری بسیار زیبایی به ارائه ی فعالیت های کلاس و ایجاد شادابی در دانش آموزان خواهد نمود .

• انتخاب نام کتاب :

  معلمان گرامی می توانند در کلاس متن کتابی را بخوانند و از دانش آموزان بخواهند بر اساس متن خوانده شده ، نامی برای آن کتاب انتخاب نمایند . بدین ترتیب دانش آموزان به دقت به متن خوانده شده دقت خواهند نمود تا عنوانی مناسب برای کتاب ارائه دهند .

• قرائت یک داستان به وسیله ی اولیا برای بچه ها :

• گاهی می توان از برخی از اولیای دانش آموزان برای قرائت یک کتاب داستان در کلاس دعوت نمود . این نکته در ایجاد تنوع در کلاس و تمرکز دانش آموزان مؤثر خواهد بود .

• داستان در صبحگاه :

• گاهی نیز می توانند برخی از دانش آموزان که از قدرت کلامی بهتری برخوردار هستند پس از مطالعه ی یک کتاب ، خلاصه ی آن را در صبحگاه برای سایر دانش آموزان بیان نمنایند . بدین ترتیب علاوه بر افزایش اعتماد به نفس دانش آموزان ، برای ایجاد تنوع در مراسم صبحگاه نیز گام مثبتی برداشته می شود .

• می توان چند صفحه A4 که مثلاً 9 مربع روی آن ترسیم و کلماتی از کتابی که می خواهید قرائت نمایید در آن نوشته شده است را در اختیار دانش آموزران قرار داد که در هنگام قرائت متن کتاب و شنیدن کلماتی که در برگه ی خود دارند بر روی آنها علامت بزنند .

به طور قطع کسانی که بر روی کلمات برگه ی خود زودتر علامت بزنند ، بیشتر از سایرین در گوش دادن به داستان متمرکز بوده اند .  برای این منظور باید کلمات ، از بخشهای مختلف  و از ابتدا تا انتها انتخاب گردند و در عین حال برخی از کلمات که در کتاب به آنها اشاره نشده است نیز در میان لغات هر برگه ، وجود داشته باشد تا در نتیجه ی مورد نظر خللی ایجاد نشود .

• یک کتاب و چند سئوال :

  در برخی از جلسات می توان به گونه ای برنامه ریزی کرد که یک نفر از بچه ها یک کتاب داستان بخواند و در خصوص آن چند سئوال مطرح نماید تا سایر دانش آموزان پاسخ دهند .

• دریافت کتاب های اهدایی دانش آموزان :

  در ایام خاصی از سال تحصیلی می توانیم از دانش آموزان درخواست نماییم تا کتابهای خود را که مطالعه نموده اند به کتابخانه ی کلاس و یا مدرسه اهدا نمایند تا دانش آموزان دیگر نیز آنها را مطالعه کنند .

• بازدید از باغ کتاب و یا نمایشگاه های مقطعی:

  برگزاری اردوی بازدید از باغ کتاب و یا نمایشگاههای مختلفی که در طول سال برگزار می گردد ، امکان آشنایی بیشتر دانش آموزان با عناوین کتب مختلف و ایجاد علاقه مندی در آنها را فراهم خواهد ساخت .

• کتابخانه دیواری در راهروها و سالن های مدرسه :

  نصب کتابخانه های دیواری در جای جای مدرسه که تغییرات آب و هوایی به آنها آسیبی وارد ننماید ، دسترسی دانش آموزان به کتاب را آسانتر خواهد نمود . به این صورت که دانش آموزان کتاب مورد علاقه ی خود را مشاهده ، انتخاب و صفحاتی از آن را مطالعه خواهند نمود و یا اینکه با عنوان آن آشنا خواهند شد ، ناگفته پیداست که در عین حال جلوه ی زیبا تری به دیوارهای راهروها نیز خواهد داد .

البته این کتابها در زمانهای مشخص ، بایستی جابه جا شوند یا تغییر یابند تا تازگی خود را در میان دانش آموزان از دست ندهند .

• کتاب نوروزی :

  می توان به عنوان فعالیت نوروزی چند موضوع از دروس مختلف را تعیین نمود و دانش آموزان یک موضوع را انتخاب کرده و ایشان بعد ازعید کار انجام شده را  دریک یا دو برگ تایپ شده با فونت مشخص به مدرسه تحویل نموده و پس از آن برای برای هر کلاس بصورت جداگانه یک کتاب از تکلیف خودشان با جلدی درخور و زیبا تهیه ودرکتاب خانه مدرسه قرار داد.

• کتاب  داستان مدرسه:

  از جمله کارهایی که به منظور گسترش کتاب و کتابخوانی در مدارس می توان انجام داد آنست که از دانش آموزان بخواهیم بر اساس ذهنیات خود داستانهایی را بنویسند .پس از جمع آوری ، داستانها در اختیار یک ناشر قرار می گیرد تا به چاپ کتاب داستان مدرسه مبادرت ورزد .به طور حتم در میان دانش آموزان افرادی هستند که استعداد نویسندگکی خواهند داشت .با شناسایی ایشان و شرکت آنان در کلاسهای نویسندگی می توان علاوه بر کشف استعدادها به رشد آنها نیز کمک نمود و نویسندگان فردا را تربیت نمود .